Het wordt steeds lastiger handje contantje te betalen. Burgers die zich hierover zorgen maken, vinden de Nederlandsche Bank aan hun kant.

"Er komt een dag dat je geen kopje koffie meer kunt kopen zonder getraceerd te worden", zo waarschuwde afgelopen jaar  beleggingsgoeroe Jim Rogers in een interview met Macro Voices. Overheden hebben wereldwijd de strijd aangebonden tegen het papiergeld. Rogers noemt India, waar 86 procent de bankbiljetten uit de roulatie zijn gehaald, en landen als Frankrijk waar contante betalingen boven een bepaald bedrag verboden zijn. Volgens Rogers zullen overheden blijven zeggen dat ze dit doen in het publieke belang. Maar de achterliggende agenda is dat ze meer controle willen krijgen over hun burgers.

Klopt deze analyse? Is er een oorlog gaande tegen contant geld? A global war on cash, zoals wel gezegd wordt? En is dit met de bedoeling onze privacy in te perken?

Feit is dat er vanaf eind dit jaar op last van de Europese Commissie geen bankbiljetten van 500 euro meer zullen worden uitgegeven. Dit omdat deze voornamelijk gebruikt zouden worden door criminelen en ook door terroristen. Verder wordt er op de Brusselse burelen nagedacht over wetgeving die, zoals in Frankrijk al mogelijk is, contante betalingen boven een bepaald bedrag te verbieden. Opnieuw met de toelichting dat dit voor ons eigen bestwil is. Het zou criminelen en terroristen ernstig belemmeren in hun activiteiten. Echter, uit onderzoek van Ursula Dallinghaus van Institute for Money, Technology & Financial Inclusion van University of California blijkt dat daar geen of nauwelijks bewijs voor is. Criminelen en terroristen zouden juist in toenemende mate gebruik maken van digitale betalingsmethoden.

krachtige lobby

Het is natuurlijk goed mogelijk dat overheden er zelf van overtuigd zijn dat ze met hun war on cash gevoelige klappen uitdelen aan criminelen en terroristen. Maar ze zullen daarin niet snel tegengesproken worden door de banken en winkeliers. Die vinden contant geld maar lastig, en hebben dus geen probleem met overheden die het contante betalingsverkeer aan banden leggen. Volgens weekblad Elsevier voeren de banken en winkeliers al jarenlang een 'krachtige lobby' om pinnen en andere digitale betalingsmethoden te promoten. Ze voeren die lobby via De Nederlandse Vereniging van Banken (NVB), Detailhandel Nederland en MKB-Nederland. Met succes. In ons land gaat de ontwikkeling naar een cashloze samenleving sneller dan elders in Europa: met de Scandinavische landen behoren we wereldwijd tot de koplopers in digitaal betalen. En dat is te merken ook. Het aantal geldautomaten verdwijnt in rap tempo, steeds meer winkeliers en gemeenten accepteren geen contant geld meer en er is nauwelijks nog een automaat te vinden waar muntjes ingaan. In sommige bussen of trams kun je alleen nog een fysiek kaartje kopen bij de bestuurder, en dan ben je nog duurder uit ook dan met een OV-chipkaart.

De voordelen voor banken en winkeliers liggen voor de hand: als er geen geldautomaten meer zijn, zijn er geen ramkraken meer - en als er geen geld meer in de kassa's en bankkluizen zit, vinden er geen berovingen meer plaats. Daarbij komt dat contant geld voor winkeliers duur is in het gebruik: aan het einde van de dag moet de winkelier de kas opmaken, tellen het geld in zakjes doen, naar de bank brengen en daar afstorten.

nul procent rente
Mogelijk telt verder mee dat de banken willen voorkomen dat hun klanten hun geld in een oude sok gaan stoppen als de rentes verder dalen tot onder de nul procent, en er dus betaald moet gaan worden voor het in bewaring geven van geld. De Amerikaanse econoom Kenneth Rogoff, bekend van het boek The Curse of Cash, pleit om die reden voor het afschaffen van in elk geval bankbiljetten met een hoge waarde. Dit zou mensen ontmoedigen al te veel contant geld van de bank te halen in het geval er een negatief-rentetijdperk aanbreekt.

Ook de Belastingdienst ziet niet graag gebeuren dat mensen hun geld overhevelen van hun bankrekening naar een oude sok. Dat gaat doorgaans gepaard met belastingontduiking. Daar vinden dus de overheid en de banken elkaar in een gezamenlijk belang het stapelen van bankbiljetten te ontmoedigen. In Duitsland begint dat een probleem te worden. Daar zijn ze sinds 2012 flink aan het hamsteren geslagen. Elke inwoner heeft inmiddels gemiddeld 2.449 euro aan cash in huis, zo berekende Barkow Consulting. Niet zo gek. Voor geld op de bank krijg je nauwelijks nog rente, maar je moet er, boven een bepaald bedrag, wel vermogensbelasting over betalen. Maar wettelijk gezien is het ook crimineel, en de vraag is dan dus waar de Europese Commissie zich het meest druk over maakt als ze het heeft over de aanpak van criminelen: over burgers die een paar honderd proberen uit te sparen aan belasting, of zware criminelen.

De oorlog tegen contant geld van overheden en banken ten spijt, benadrukken de Nederlandsche Bank (DNB) en het ministerie van Financiën in rapporten en communiqués telkens dat de digitale ontwikkelingen moeten leiden tot mínder contant geld, niet tot het totale verdwijnen ervan. DNB heeft vorig jaar zelfs zijn zorgen uitgesproken over de gestage aftocht van het contante geld uit het betalingsverkeer. Want wat als de techniek faalt en elektronisch betalen niet mogelijk is? Daar sta je dan met je brood bij de kassa, het noodpaspoort dat je wilde betalen op Schiphol of met je auto bij de bezinepomp. DNB wijst ook op het belang van 'mensen met een visuele handicap', 'mensen die contant geld gebruiken om niet te veel uit te geven' en 'veel jongeren onder de veertien jaar'. DNB stelt in haar persbericht zelfs dat mensen 'een gerechtvaardigd belang' kunnen hebben om anoniem te willen blijven.

De zorgen van DNB lijken niet te worden gedeeld door de overheid. Den Haag zou bij wet kunnen bepalen dat winkeliers contante euro's moeten accepteren. Dat zou sowieso in lijn zijn met de Europese regelgeving, die dit voorschrijft. Maar het kabinet is tot nu toe niet met beleid gekomen om verdere uitholling van het contante geldverkeer tegen te gaan.

PSD2
Wel wordt in Brussel en Den Haag hard gewerkt aan verdere uitholling van de privacy in het betalingsverkeer. Een Europese richtlijn (PSD2) verplicht banken om betaalrekeningen van hun klanten open te stellen voor derde partijen. In Den Haag wordt deze richtlijn thans in nationale wetgeving omgezet. In ruil voor toegang tot onze rekeninggegevens willen zogeheten fintech-bedrijven het betalingsverkeer voor ons vergemakkelijken. Bijvoorbeeld in de vorm van een app op je telefoon waarmee je al je verschillende betaalrekeningen vanuit één omgeving kunt beheren. Je moet daar dan wel toestemming voor geven, en zolang je dat niet doet kunnen alleen jijzelf en de bank inzage krijgen in jouw betaalgegevens. Maar uiteraard is het de vraag hoe lang dat nog een vrije keuze blijft als meer en meer mensen puur vanuit gemak overstappen op dit nieuwe betalen. Hoe lang zou het vertrouwde internetbankieren dan nog mogelijk blijven?

Dit artikel verscheen in september 2018 in De Andere Krant

Bas Filippini van Privacy First: "Als je alles moet pinnen, kijken de banken en de overheid over je schouder mee. Uiteindelijk wil de overheid ook nog weten waar je het aan uitgeeft. Ze controleren je keuzepatronen. Geld wordt verdacht gemaakt."

NOS Nieuwsuur

Privacyadviseur Ancila van de Leest: "Ik vind het een eng scenario dat aan de hand van je uitgaven op je bankrekening je hele levensstijl in kaart kan worden gebracht (...) Bij een datalek liggen al je gegevens op straat.

de Volkskrant

Kees van de Water van Handje Contantje: "...." (heb verzocht om quote; nog niet ontvangen).